Çocuk eğitiminde bazı hatalar

Zehra ÇOMAKLI / Haksöz Haber

Bizler tevhid ve adaleti kurumlaştıracak olan İslami ümmet yapısından, uzaklaşmış bir neslin çocuklarıyız. Coğrafyamız yapay ulusal sınırlarla bölünmüş. Birbirimize ulaşan yollarımız kesilmiş. Ve farklılaşan ülkeler içinde kalmışız. Sorunlarımız diz boyu. En önemli sorunumuz ise, sanayi toplumunun kuşatmasını ve problemlerini vahyi eksende cevaplama yetersizliğimiz. Bu yetersizliğimizin bir çok boyutları var. Bunlardan birisi de çocuk eğitimiyle ilgili olanlar.

Yaşadığımız ülkede ne yazık ki evlilik öncesi gençlere sağlıklı ve sahih bir şekildi ana-baba eğitimi verecek yaygın bir model veya eğitim kurumu bulunmamaktadır. Bu konuda yeterince hissedilen sosyal bir modelin olmaması, Kur'an merkezli diri ve yeterli bir toplumsal yapıya sahip olmadığımız anlamına da gelir.

Yeni evli çiftlerin çocuk sahibi olma arzuları fıtridir. Ancak doğumu sevinçle karşılanan çocuklar nasıl yetiştirilecektir? Genelde insanlar çocuk yetiştirirken kendi anne babalarını örnek alıp, onların yetiştirdiği gibi çocuklarını yetiştirmeye çalışırlar. Ya da tam tersi bir şekilde eğer iyi bir eğitim alınmamışsa, "ben yapamadım, ben öğrenemedim" gibi  söylemlerle kontrolsüz bir eğitim şekli uygulanır. Ya aşırı baskı ve otoriter tutum sergileyen geleneksel form kullanılır; ya bir boşvermişlik hali söz konusudur ki o zaman çocuğu sokak veya moda kültür biçimlendirir; ya da modern eğitim adı altında aşırı hoşgörüye dayanan bir tutum izlenir.

Oysa çocuk eğitimi bu uçların birine yahut diğerine kaymadan gerçekleştirilmesi gereken; bunun için de bilgi, tutarlılık ve disiplin isteyen bir konudur. Her şeyden önce anne babalar çocuklarından bekledikleri davranış modeline uygun davranışlar içinde olmalıdırlar. Ürünün yetişmesi, mahsülün iyi olması, ekilen tohumun içinde yetiştiği toprağa, bulunduğu çevre koşullarına bağlıdır.

Çocuğun yetiştiği ilk toprak evi ve çevresi de ailesidir. Dolayısıyla gözlerini dünyaya yeni açan bir çocuk için, anne-babanın tutumu, kişilik yapıları, ilişki kuruş tarzları, onun nasıl bir insan olacağını büyük oranda belirler.        

Araştırmalara göre anne babaların çocuk eğitirken genel olarak altı ayrı tutum izlediklerini göstermektedir:

1- Baskıcı ve otoriter tutum:

Aşırı baskıya dayanan bir tutumdur.  Bu tutumda katı bir disiplin uygulanır. Disiplin denince de genelde dayak ve ceza akla gelir.  Çocuk hemen hemen  her kurala uymak zorundadır.  Mekanik, simetrik bir hayat algılayışı söz konusudur.  Cezanın ve dayağın bol kullanıldığı bu tutumda amaç; söz dinleyen, kurallara uyan, verilen görevleri yerine getiren, terbiyeli, sessiz, uslu, nazik, dürüst bir çocuk yetiştirmektir.  Ancak sonuç hiçte böyle olmamaktadır. Yanlış yapmaktan korkan, kendisine güveni olmayan, kolayca başkalarının etkisinde kalan, aşağılık duygusuyla ya içine kapanık ya da saldırgan bir kişilik kazanan çocuklar ortaya çıkmaktadır.

Disiplin ve cezada yerine gelemeyecek sözleri de kullanmaktan kaçınmak gerekir. Örneğin "bir kez daha elini sürersen elini keserim" gibi söylemler, çocuğun duyarsızlaşmasına neden olur.

2- Aşırı serbestliğe dayanan / gevşek tutum: 

Buna çocuk merkezci aile de denebilir.  Bu tutum genellikle tek çocuklu kalabalık ailelerde, orta yaşın üzerinde çocuk sahibi olan anne babalar tarafından uygulanan bir disiplin şeklidir. Bu tür ailelerde çocuğun egemenliği söz konusudur. Böyle bir ortamda çocuk tek güçtür. Aileyi yöneten çocuktur. Çocuğun her isteği yerine getirilir.  Çocuk, anne-baba üzerinde baskı hatta güç uygulamaktadır. Ve anne baba çocuğun egemenliğine boyun eğmiş bir durumdadırlar.

Aileye egemen olmuş bu çocuk bir kral edasıyla hareket eder, aile büyüklerine saygı duymaz.  Bu çocukları sadece aileye egemen olmakla kalmaz aile dışında da egemenliklerini sürdürmek isterler Ayrıca iler ki yaşlarda da  kurallara uymakta, ders çalışmakta ve arkadaş edinmekti başarısızlığa uğrar, hayal kırıklığı yaşarlar. Ayrıca aileden her türlü serbestliğe alışan bu tür çocuklar  ileride doyumsuz olacak ve aile dışında kendi sosyal yaşamı içinde de aileden gördüğü, alıştığı şeyleri bekleyecek, bulamadığında hayal kırıklığı yaşayacak, isteklerini almak içinde çoğu zaman baskı ve güç kullanacaktır.

3- Dengesiz, tutarsız, kararsız ve sorumsuz tutu:

Anne baba ve aile büyükleri arasında ortak bir eğitim şekli olmayan, herkesin çocuğa farklı yaklaştığı ailelerde çocukların neyin yanlış, neyin doğru olduğunu kavrayamaz. Bu tür ailelerde annenin yanlış bir davranıştan ceza verdiği bir olay karşısında baba çocuğu ödüllendirebilmektedir.

Anne-babanın çocuğun yanında, çocuk konusunda birbirlerini eleştirmeleri, araya girme, kayırma gibi sık rastlanan hatalı tutumlarıdır söz konusu olan.

Yine ebeveynlerin birinin ya da ikisinin de bazen kızdığı davranışları bazen kabul etmesi, ya da bazı büyük hataları görmezden gelirken küçük hataları aşırı tepkiler vermeleri tutarsızlık yaratacaktır.  Böyle bir durumda çocuk neyin doğru neyin yanlış olduğunu, neyi yapıp neyi yapmaması gerektiğini öğrenmekte zorluk çekmektedir.

4- Aşırı koruyucu ve kollayıcı tutum: 

Çocuk tıpkı bir altın kafeste yetiştirilir gibi bakılır. Ya da saksıda bir çiçek yetiştirilmiş gibi korunur.  Aşırı koruyucu tutumda anne babalar çocuklarını sevgi ve şefkatle örülü bir kafeste yetiştirilir.  Çocuk adına bütün sorumluluğu anne baba düşünür.  Çocuk için neyin doğru neyin yanlış olduğuna tamamen anne baba karar verir.  Anne babası böyle bir tutuma sahip olan çocuklar aşırı bağımlı ve beceriksiz hale gelirler, çünkü onların yerine her sorun anne baba tarafından çözülmüştür.  Çocuğa bunları yaşama ve öğrenme fırsatı  verilmediğinden kendini ve hayatı tanıyamaz, neyi yapıp neyi yapamadığını bilmez, pasif, beceriksiz ve kendine güvensiz kalır.

Bu tarz çocuklar hayattan kopuk bir tavra yönelirler; hayatın içerisinde yetişmedikleri, deneme ve yanılma yollarını bilmedikleri için hayata karşı  tedirgindirler.

Daha çok anne çocuk ilişkisinde görülen bu aşırı koruyuculuk ömür boyu devam eder. Çocuk çatal kaşık kullanacak yaşa geldiği halde anne onu kendi eliyle beslemeyi tercih eder. (Tuvalet, giysi, ayakkabı giyimi, okul çağına geldiği halde aynı yatağı paylaşma, mikrop kapmasın diye suyu kaynatıp vermek…)

Bu tarz çocuklar deneme ve yanılmalarına fırsat verilmediği için kendi yeteneklerinin farkına da varamazlar. Sokağa, açık havaya ve güneşe çıkmalarına izin verilmediği için bağışıklık sistemleri gelişmemiştir. Bu yüzden çok fazla korunmalarına rağmen çok sık hasta olurlar.

Çocuklar konuşmaya ve yürümeye başladıktan sonra hızlı bir öğrenme sürecine girerler. Elinin ulaştığı her şeye dokunmak, incelemek, denemek isterler.  Sıcak bir sobaya

yaklaşırken defalarca  ‘cızzz’ demeniz bir anlam taşımaz. Ancak elini sobaya dokunup canı yandığında, yani deneyip yanıldığında sıcaklık hakkında gerçek bilgiye ulaşmış olur.  Hayati bir tehlike olmadığı müddetçe bu tarz deneme yanılma yollarına çocuklarımızın gelişimi için izin verilmelidir.

Yani çocuklarımız aileye bağlı yetişmeli ama bağımlı olarak yetiştirilmemelidirler.  Eğer kendine güvenen, ayakları üzerinde duran şahsiyetler yetiştirmek istiyorsak çocuklarımıza suflör kullanmadan hayatı öğretmenin yollarını bulmamız gerekmektedir.

5- İlgisiz tutum: 

Anne babanın çocuğu yalnız bırakması, fiziksel veya duygusal ihtiyaçlarını fark etmemesi ve karşılamaması durumunda çocuk yine psikososyal gelişiminde sorun yaşayacaktır. Anne, baba ve çocuk arasında ciddi bir iletişim kopukluğu yaşanacaktır.  Araştırmalar ilgisiz ailelerin çocuklarında saldırganlık ve davranış sorunları ortaya çıktığını gösteriyor.

6-  Katılımcı Tutum:

Güven verici, destekleyici, hoşgörülü tutum olarak değerlendirilir.  Katılımcı yaklaşımda çocuk her koşulda kabul edilmek ve onaylanmak eğilimine girebilir. Bu davranış biçimi çok dengeli olmalıdır.  Çünkü ailede tam bir demokrasi havası yaratılarak çocuğun anne babasıyla eşit olduğu izlenimini güçlendirmek, doğru bir yaklaşım değildir. Bu tür ortamlarda çocuğun söz hakkı vardır. Ancak duygularına ve görüşlerine saygı duyulmakla beraber kurallar belirlenmelidir. Katılımcılık, çocuğun kendi kendine karar verip sorumluluk taşıyabilecek düzeye gelmesini sağlar. Böyle bir yaklaşımda aile içinde anne–baba–çocuk üçgeninde çıkabilecek problemler en aza inecektir.

Ne yazık ki günümüz aileleri, özelde de Müslüman aileler bu tarz tutumu yanlış anlamakta ve yanlış değerlendirmektedirler.  Çocuğu özgüven adına saygısızlığa ve sınır tanımaz bir davranış biçimine yönlendirmektedirler. Böylece anne-baba, katılımcı yaklaşımı yanlış değerlendirerek "geçmişte ben yaşayamadım, ben yapamadım, çocuğum yapsın" gibi geç kalmış ve ölçüsüz tatminlerini çocuk üzerinden gidermeye çalışması, çocuğun kişilik gelişimini zedeler.

**

Gözlemleyebildiğimiz kadarıyla ailelerin  çocuklarının eğitimi üzerinde yaptıkları bazı hatalı davranışlar da şunlardır.

1- Ebeveynlerde her şeyi kurumlardan beklemek gibi ciddi bir zaaf söz konusu. Yani aileler çocuklarını gönderdikleri kurumlara aslında kendi sorumluluklarını yüklemeye çalışıyorlar. Oysa ki söz konusu kurumlar çocuğun ailede aldığı eğitimi pekiştiricidir. Yani asıl eğitim ailede verilir.

2- Diğer bir hata ise çocuk eğitimi konusunda karşılaştığımız sorunlar karşısında  pedegok veya çocuk eğitimcilerinden acil reçeteler beklemektir. Oysa insan yapısı tek boyutlu değildir.  Bu nedenle de her çocuk kendi içinde  değerlendirilmeye tabi  tutulmalıdır.

3- Din eğitimi konusunda dengeli bir eğitim önemlidir. Dindar aileler Kur'an eğitimini, Kur'an ezberini çok önemsemektedirler. Bu ihtiyacı öncelediklerinde bazı gereklilikler gözlerinden kaçmaktadır. Oysa asıl olan, çocuğun sosyalleşeceği, özdeşim kuracağı ve değer yargılarını kazanacağı ortamlarda bu tür eğitime ve öğrenime muhatap olunmasıdır.

4- Din eğitimi adına yapılan önemli yanlışlardan biri de çocuğun fıtratına aykırı tutum ve davranışlarda bulunmak.  Örneğin solak bir çocuğa zorla sağ elle yemek yedirmek ve "eğer şu elinle yemezsen Allah seni yakar, Allah seni sevmez" tarzında yanlış söylemlerle fıtrat zorlanmaktadır. Bu hali düzeltme veya eğitme gayreti başka, zorlama olayı başka bir durumdur.

5- Çocuklara yaklaşımda adalet ve eşit kavramını da birbirinden ayırmak gerekir. Yani adalet bir elmayı ikiye bölmek değildir. Herkese hak ettiği kadarını vermektir. 

Yine eşitlik konusunda büyük çocuklara karşı kardeşlerine davranışlarında haksız tutumlar istenmesi de adalet sınırlarını zorlamaktadır.

6- Çocukla kaliteli ve dengeli zaman geçirmek çok önemlidir.  Anne, baba  çalışsa da, çalışmasa da çocuğuyla geçirdiği zamanın kaliteli olmasına dikkat etmelidir. Yani az veya çok; ama nitelikli beraberlikler oluşturulmalıdır.  Ev hanımı statüsünde ki annelerin çocuklarıyla daha iyi vakit geçirdiği sanılır. Aslında çocukla zamanı fazla geçirmek iyi bir iletişim oluşturmak anlamına gelmez.

Çocuklarla katılımcılık ruhunu pekiştirmek ve onların kavrayacağı şekilde aile toplantıları yapmak; eğitim, denetleme ve sorunları zamanında çözümleme açısından önemlidir. Ayrıca ailece birlikte zaman geçirme konusuna güzel bir örnektir.

7-  Ödül ve ceza konusu da önemli bir konudur ve bu konuda denge gözetilmelidir. Çoğu aile çocuklarına büyük ödüller veya cezalar uygular. Başarı konusunda cep teflonu alma vaadi gibi veya başarısızlık halinde dayak tehdidi gibi. Oysa dövme yerine bir şeylerden mahrum bırakma korkusu aşılamak ve bunu gerektiğinde bir bakışla, mimikle ifade edebilmek çok daha önemlidir. 

8- Çocuğun başkalarıyla çok sık kıyaslanması yıpratıcıdır.  Model önemlidir; ama sunduğumuz modelin kim olduğu daha önemlidir.  Aileler çocuklarını belli bir hedefe doğru harekete geçirmek, istenen doğrultuda çaba göstermelerini sağlayabilmek için ve onları gayrete getirmek için herhangi biriyle kıyaslarlar. "Bak kardeşin, ablan veya falanca çocuk ne kadar başarılı, ya da uslu, komşunun çocuğu kadar olamadın" gibi… Çocuk kıyaslanan kişilere karşı olumsuz bir tavır sergiler. Bu nedenle hayatı daha da boş vermeye başlayabilir. Üstelik kıskançlık, kin ve nefret duygusu daha da yoğunlaşabilir.

Peki ne yapmalıyız?

Öncelikle her çocuğun özel olduğunu ve kendi içinde kıyaslanması gerektiğini bilmeliyiz.  Ve her çocuk kendi başarası oranın da değerlendirilmeli, yönlendirmelidir.

Eğer çocuklarımıza örnek arıyorsak öncelikle o örnek kişi kendimiz olmalıyız; ya da  model alabileceği,  daha ciddi kişiler olmalıdır. Örneğin bizim çocuğumuz yaş itibariyle  1 metre 30 cm, başkasının çocuğu da aynı yaşta fakat 1 metre 50 cm ise çocuğumuzu bu çocukla kıyaslamamız doğru değildir.

Kıyas konusunda diğer bir hata ise aile bireyleri arasındadır. Mesela çocuğa sorulur: "anneni mi çok seviyorsun yoksa babanı mı?"  Pek çok soruya hemen cevap veren çocuklarda bu soru karşısında ilkin bir duraklama yaşanır.  Akıllarında bir kıyaslama yaparlar ve çoğu zaman işin içinden çıkamayınca da "ikisini de seviyorum" gibi bir cevap verirler.  Ancak soruyu soran ısrarla yeni bir soru yöneltir: "tamam biliyorum ikisini de seviyorsun da ama birini daha çok sevmen lazım." Böyle bir soru karşısında çocuğun aklından soruyu soran kişinin maksadını ne olduğu geçmeye başlar. Eğer kişi annesinin yakını biriyse annesini söylemesi gerektiğini düşünür.

Bu tür sorulardan çocuklarımızı uzak tutmamız lazım gelir. Buna karşılık olarak bir çocuğu yapan hem anne hem de babadır söylemini onların zihnine kazımak lazım. Her zaman bir şeyi diğer bir şeye tercih etmemek gerektiğini, çünkü o iki şey olmadan üçüncü bir şeyin olmayacağını da hissettirmek lazım.  Yani "hem annemi hem de babamı çok seviyorum" bilincini güçlendirmek gerekir.

**

Aslında şunu iyi bilmek gerekir ki mesleki başarı da da, okul başarısında da sadece yetenekler yeterli olmamaktadır. Başarının formülü; yetenek + çevre = başarıdır.  Çocuk ancak temel güven duygusu olduktan sonra kendisini çalışmaya verebilir.

Anne-babalar, elbette çocuklarını iyi yerlerde görmek isterler, ancak hedefler konulurken çocuğun kişisel imkanlarını ve çocuğa sağlanacak imkanları da  göz ardı etmemek lazım.  Aile çocuğa malzemeyi vermeli ancak seçimi çocuğa bırakmalıdır.

Okula giden çocuk, temyiz yaşına adım atan insan demektir. Çocuğa, "yap" veya "yapma" komutları yerine, yapılması veya yapılmaması gereken davranışların nedenleri sıcak, sevecen ve ciddi bir üslupla anlatılmalıdır. Nedenleri ve ölçüleri anlatılmış konuların komutları yerine hatırlatılmaları daha kazandırıcı olur. Yaşanan zaaflar, ihmaller ve tembellikler karşısında ceza-ödül ikilemi dengeli bir şekilde işletilmelidir. Bu çerçevede çocuğa hayatını programlama alışkanlığı kazandırılmalıdır.

**

Her türlü temel ve sürekliliği olan sosyal-fıtri sorun ve ihtiyaçlarımızı cevaplayacak kurumların ve modellerin bulunması arzu edilen bir durumdur. Ancak bu tür ihtiyaçlarımızı bütünsel anlamda, vahiy eksenli bir hayatı taşıyan Kur'an nüvelerinde ve giderek Kur'ani bir ümmet yaşamında karşılama sevincine ulaşacağımızı bilmemiz gerekir. Fakat yine de Kur'an toplumuna ulaşıncaya kadar bu ihtiyaçlarımız yakıcı bir şekilde gündemimizde olacaktır. Bu konuda ancak bilenlerimizle istişari zeminlerde yetersiz de olsa özel veya genel çözümler üretmeli, yaşanan kısmi sosyal örneklikleri teşvik edici olarak değerlendirebilmeliyiz. Ümmet diriliği ve gücü olmadan bu tür ihtiyaçlarımızı örgün eğitimle değil, yaygın eğitimle kazanabileceğimizin bilincinde olmalıyız. Yaygın eğitim ise vahyi ölçüler konusunda samimi olarak arayış içinde olan ve istişari paylaşıma açık olan insanların varlığı sayesinde, sahih ve sosyal bir değer üretebilir.