Cambridge Üniversitesi'nde doktora çalışmasını yaparken Alfie Kohn’ın Ödülle Cezalandırılmak adlı kitabıyla tanışan Özgür Bolat, ödülün sınıflarda kullanımını ve etkilerini incelemeye başlar. Ödülün yarardan çok zarar verdiğini tecrübe eden yazar, son yetmiş yılın birçok alandaki bilimsel literatürünü tarar. Yetişkinler neden ödül kullanır? Ödül ne zaman işe yarar, ne zaman işe yaramaz? Motivasyonu nasıl etkiler? Ödül işe yaramıyorsa ne işe yarar? Ödülsüz eğitim nasıl olur? Tüm bu soruların cevaplarını bize kitabında veren Bolat, ödülün zararlarını irdelerken, okuyucuya alternatif yöntemleri göstererek başarılı ve mutlu bir çocukluk için koşulsuz eğitimin yol haritasını çiziyor.

Ödülle kontrol edilen çocuklar yerine birey olarak kabul gören, seçme hakkı verilmiş ve bunun sonucu olarak özgüveni gelişmiş, mutlu ve başarılı çocuklar yetiştirmek için her anne babanın, eğitimcinin ve yöneticinin okuması gerek bir kitap… İki kısımdan oluşan kitapta ilk kısımda, 16 ayrı bölümde ödülün çocuk üzerinde oluşturduğu etkiden ve sakıncalarından bahsedilmiş ve her bölümün sonuna hap niteliğinde özet maddeler eklenerek kitabın çok daha iyi anlaşılması sağlanmıştır. “Ödül, hava kaçıran bir tekerleğe sürekli dışarıdan hava vermeye benzer. Siz dışarıdan hava (ödül) verirsiniz, tekerlek şişer ve yola devam eder. Ama bir süre sonra havası kaçar ve yola devam etmez. Bu durumda tekerleğe tekrar hava (ödül) vermeniz gerekir. Bu da sürdürülebilir değildir.”

Öz beceriyi geliştirme metodu

Ödül, iç motivasyonu öldürdüğü ve beyin tarafından bir kontrol mekanizması olarak algılandığı için ödül karşılığında yapılan işlere çocuğun olumsuz anlamlar yüklediği, çok sayıda bilimsel araştırmalarla ortaya konmuştur. Bu bilimsel araştırmalar, kitaba akademik ama akıcı ve etkileyici bir yapı kazandırmıştır. Ayrıca ödülün; kişinin öz denetim becerisini zayıflatarak, mutluluğu olumsuz etkilediği ve mekanik performansı arttırdığı ancak muhakeme gereken işlerde etkisiz kaldığı belirtilmiştir. İnsani değerlere zarar vermesi, insan iliş­kilerini bozması ve kişileri etik dışı davranışlara yöneltmesi ise ödülün zararlarından bazıları olarak karşımıza çıkmaktadır. Gerek okullarda gerek anne-baba tutumlarında gerekse iş yer­lerinde sürekli kullanmaya alıştığımız ödülü hayatımızdan çıkarttığımız zaman nasıl bir tu­tum sergilememiz, yerine ne koymamız gere­kiyor? Kitap bu sorunun cevabını ikinci bölümde koşulsuz ebeveynliği ortaya koyarak veriyor. Çocukların bakış açılarını, ihtiyaçlarını ve duygularını anlamanın ardından onlarla işbirliği yaparak çözüm yolları bulmanın, çocuklarla kurulabilecek gerçek ilişki olduğu belirtilmektedir. Anne babanın davranış geliştirmede model oluşturması ise çocuklara davranış kazandırmada olmazsa olmaz koşullardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanı sıra geri bildirim ve öz değerlendirmeyle çocuğun gelişim ihtiyacı karşılanmalı ve demokratik aile ortamları oluşturularak çocuklara sorumluluk kazandırılmalıdır.

Fatma Zehra Dizbay, "Ödülsüz Eğitim Nasıl Olur?", Kitabın Ortası dergisi, Ağustos 2018, sayı 17.