Tunus‘ta 17 Aralık 2010’da başlayan kitlesel halk gösterileri ülkeyi 20 yıldan uzun süre demir yumrukla yöneten Zeynel Abidin Bin Ali rejimini devirmekle kalmadı, tüm Arap coğrafyası için yepyeni bir sayfa açtı.

Arap Baharı kapsamında halk ayaklanmalarının patlak verdiği diğer ülkeler ise iç savaş, daha otoriter yönetimler ve ekonomik sıkıntılarla mücadele etmek zorunda kaldı.

17 Aralık 2010

Tunus’ta Muhammed Buazizi adlı bir gencin, seyyar satıcılık yaptığı arabasına el konulması ve yetkililerce uğradığı kötü muamele nedeniyle 17 Aralık 2010’da kendini yakmasının ardından Tunuslular, kitleler halinde sokağa döküldü.

Tunus’u 23 yıldır demir yumrukla yöneten Bin Ali’nin 14 Ocak 2011’de yakın ailesini de yanına alarak ülkeden kaçmasıyla Arap Baharında ilk devrim gerçekleşti.

Tunus, geçiş sürecinde yaşadığı sancılara rağmen iktidarın seçimlerle sonraki sahiplerine devredildiği bir sisteme kavuştu. Arap Baharı’nın beşiği Tunus, temel hak ve özgürlükler anlamında halkına birçok kazanım sunmasına rağmen devrim ekonomik beklentilerin gerisinde kaldı.

Kays Said süreci rehabilite ediyor!

Tunus’taki son seçimleri kazanan Cumhurbaşkanı Kays Said, ülkedeki siyasete karşı kitlesel protestoları gerekçe göstererek 25 Temmuz’da kendisine olağanüstü yetkiler tanımlayan Anayasa’nın 80. maddesini hayata geçirdiğini duyurdu. Said, bu adımıyla meclisin çalışmalarını askıya aldı, milletvekillerinin dokunulmazlıklarını kaldırdı ve kendisini de başsavcı olarak atadı. Said, ilerleyen günlerde orduda, yüksek bürokraside, yerel yönetimlerde ve güvenlik birimlerinde birçok ismi görevden alarak yerlerine yenilerini atadı.

Said, ilk andan itibaren söz konusu adımı “sürecin rehabilitasyonu” olarak tanımlarken, ülkedeki bazı kesimler bunu “anayasal darbe girişimi” olarak nitelendirdi.

Cumhurbaşkanı Said son olarak 13 Aralık’ta yaptığı açıklamayla, parlamentonun bir yıl kapalı kalacağını, 17 Aralık 2022’de seçimlerin yapılacağını duyurdu. Said ayrıca, yeni bir Anayasa ve seçim yasası hazırlanacağını, bunların da 25 Temmuz 2022’de referanduma götürüleceğini bildirdi.

Ürdün ve Fas

Ürdün ve Fas gibi kısmi temsil hakkı bulunan monarşiler bu süreçte yaptıkları göreceli anayasal reformlarla protesto dalgasını yatıştırırken, başta Suudi Arabistan olmak üzere, petrol zengini monarşi rejimleri vatandaşlarına sosyal refah yardımlarının musluklarını açarak devrim dalgasının ülkelerine ulaşmasını engellemeye çalıştı.

İhvan’a cephe alındı

Körfez’deki petrol zengini monarşiler, devrimlerin iktidara getirdiği ya da koalisyon ortağı yaptığı İhvan yanlısı hareketleri, ulusal güvenlik tehdidi kabul etti ve karşı devrimler için yoğun ve maliyetli bir çaba içine girdi.

Libya, Suriye, Yemen

Devrim dalgası Libya, Suriye ve Yemen’e ulaştığında bölgeyi saran gerilim atmosferi yerini dinmeyen kan ve gözyaşına bıraktı. Üç ülkede devrim dalgası iç savaşa evrilirken neden olduğu şiddet ve insani kriz, komşu ülkelerin yanı sıra dünyayı da derinden etkiledi.

Arap Baharı isimli süreçte bölge başkentlerindeki ayaklanmalar ve yönetimlerin devrilmesi peş peşe ve çok kısa sürede yaşandı.

Son yıllarda Arap ülkelerinde 2011 yılındaki ayaklanmalara benzer taleplerle gerçekleşen kitlesel gösteriler, bu ülkelerdeki hükümetlerin sonunu getirdi ve bu nedenle Arap Baharı’nın “artçı protesto dalgası” olarak gösterildi.

Artçı protesto dalgası Ürdün ve Sudan’a 2018; Cezayir, Irak ve Lübnan’a da 2019 yılında ulaştı ve yönetimleri koltuklarından etti.

Tunus’ta başlayan ve birçok bölge ülkesine yayılan süreçle ilgili önemli gelişmeler ise şöyle:

Mısır’da İhvan devrildi, rejim ipleri eline aldı

Arap Baharı’nın ikinci durağı Mısır’da 25 Ocak 2011’de başlayan halk hareketleri üç hafta gibi kısa sürede 30 yıllık Hüsnü Mübarek iktidarının sonunu getirdi.

Adı pek çok yolsuzluğa bulaşan Mübarek, 11 Şubat 2011’de görevi bırakmak zorunda kaldı.

Ancak büyük umutlarla başlayan bu süreç, bir yıllık sivil yönetimin ardından 3 Temmuz 2013’te ülkenin ilk seçilmiş Cumhurbaşkanı Muhammed Mursi’ye, şu anki Cumhurbaşkanı ve o dönemin Genelkurmay başkanı olan Abdülfettah el Sisi eliyle yapılan askeri darbeyle sonuçlandı.

Darbe sürecinde katledilen yüzlerce Mısırlının yanı sıra çok sayıda tutuklama ve idam kararları alındı. Ordu, siyaset üzerindeki etkisini artırarak muhaliflere karşı baskıcı bir kampanya yürüttü. Ekonomik olarak giderek fakirleşen Mısır, Arap Baharı sürecinin ardından terör eylemlerine de sahne oldu.

Yemen’de diktatör Ali Abdullah Salih’in sonu

Yemen’i 1978’den itibaren yöneten Ali Abdullah Salih’e karşı 27 Ocak 2011’de başlayan halk ayaklanması, Salih’in görevden çekilerek yerine yardımcısı Abdurabbu Mansur Hadi’nin geçmesi ve ardından Hadi’nin 21 Şubat 2012’de tek aday olarak girdiği seçimlerde ülkenin yeni Cumhurbaşkanı seçilmesiyle sonuçlandı.

Ancak bu sırada güvenlik boşluğu nedeniyle El Kaide gibi terör örgütleri ülkede faaliyetleri için alan buldu. Yönetim boşluğundan faydalanan Husiler de başkent Sana’ya ilerleyerek hükümete darbe yaptı.

Suudi Arabistan’ın başını çektiği askeri koalisyonun 26 Mart 2015’te Yemen’e askeri müdahale kararı ise ülkedeki iç savaş için kırılma noktası oldu.

Ülkede temiz su, gıda ve sağlık gibi temel hizmetlerin eksikliğinin yol açtığı kolera, çok sayıda Yemenlinin hayatına mal oldu. Salgın hastalıklar, yerinden edilmiş milyonlarca insanın hayatını tehdit etmeye devam ediyor.

Yemen’de açlık ve hastalıklar nedeniyle yaşanan dram, Birleşmiş Milletler tarafından “dünyanın en büyük insani felaketi” olarak gösteriliyor.

Bahreyn’de halka rağmen yönetim

Körfez ülkeleri arasında halkın çoğunluğu Şii olan ancak Sünni bir monarşiyle yönetilen Bahreyn’e 14 Şubat 2011’de ulaşan yönetim karşıtı ayaklanmalar, hükümetin sert müdahalesiyle karşılaştı.

Protestoculara yönelik şiddetli müdahaleler sonucunda ölü, yaralı sayısı ile tutuklamalar artarken gösterilere katılım da fazlalaştı. Yönetim, gösterileri bastıramayınca Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) 14 Mart 2011’de Bahreyn’deki gösterilere ortak askeri güçle müdahale kararı aldı.

Suudi Arabistan’ın öncülüğündeki askeri müdahale sonunda gösteriler bastırılırken bu durum gelişmeleri yakından izleyen İran’ın tepkisine neden oldu.

Bahreyn Kralı Hamed bin İsa Al Halife, Mayıs 2012’de aldığı kararlarla Anayasa’da değişikler yaparak talepleri karşılamaya çalıştı. Ancak Bahreyn yönetiminin ülkedeki muhalif gruplara karşı baskısı devam ediyor.

Libya’da diktatör Kaddafi’nin sonu

Libya’da 42 yıl boyunca iktidarını koruyan Muammer Kaddafi’ye karşı başlatılan gösterilere, yönetimin cevabı sert oldu. Gösterilerin 17 Şubat 2011’de silahlı mücadeleye ve sonrasında iç savaşa evrilmesinin ardından 19 Mart 2011’de Fransa’nın başkenti Paris’te düzenlenen toplantıyla “uluslararası müdahalenin” yolu açıldı.

Arap Baharı isimli sürecin hafızalarda iz bırakan en önemli sahnelerinden biri de Kaddafi’nin 20 Ekim 2011’de Sirte’de öldürüldüğünü gösteren görüntüler oldu.

Ülkedeki çalkantılı durum 7 Temmuz 2012’deki seçimlerle bir süreliğine aşılsa da ülkenin doğusundaki gayrimeşru silahlı güçlerin lideri Halife Hafter, yönetim boşluğundan yararlanarak kontrol ettiği alanı genişletmeye çalıştı.

Ülkedeki istikrarsızlığa çözüm için başlatılan birçok uluslararası siyasi girişim ve diyalog çabasının altını oyan Hafter, yurt dışından aldığı askeri, siyasi ve mali destekle topladığı milislere Nisan 2019’da başkenti ele geçirme emir vermesiyle petrol zengini ülkesini yeniden şiddet sarmalına sürükledi.

Libya’nın BM nezdindeki meşru hükümeti, Türkiye ile Kasım 2019’da deniz yetki alanlarının sınırlandırılması, askeri ve güvenlik iş birliği mutabakat muhtıraları imzaladı.

Türkiye’nin de desteğiyle Libya hükümeti, 2020’nin ilk yarısında, Hafter ve uluslararası destekçilerini ülkenin batısından çıkarmayı başardı ve çatışmalara denge getirdi. Ülkedeki krizin siyaset yoluyla çözülmesi için diyalog çabaları Başbakan Abdulhamid Dibeybe liderliğinde bir hükümetin kurulmasıyla sonuçlandı.

Uluslararası aktörlerin de baskısıyla Libya, yakın zamanda cumhurbaşkanlığı seçimlerine giderek ülkede silahtansa siyasetin aktifleştirileceği sürecin yeniden başlatmak için çalışıyor.

Suriye’de yıkılamayan diktatörlük

Suriye’nin Dera şehrinde 15 Mart 2011’de başlayan barışçıl protestolar sonraki süreçte Beşşar Esed rejiminin kanlı müdahalesiyle yerini yıllardır süren iç savaşa bıraktı.

İç savaşta şu ana kadar büyük çoğunluğu rejim ve rejime destek veren güçler olmak üzere ABD liderliğindeki batı koalisyonu tarafından düzenlenen saldırılarda yüzbinlerce Müslüman Suriyeli sivil katledilirken, milyonlarcası da yerinden edilerek sığınmacı durumuna düştü.

Uluslararası güçlerin askeri hesaplaşma alanı haline gelen Suriye’de çatışmalar devam ediyor. Suriye’de sonuçlanamayan savaş, bölge ve komşu ülkeler için de istikrarsızlık unsuru olarak öne çıkıyor.