Bu yazımızda cemaat olgusunu veya diğer bir deyişle kavramını analiz etmeye gayret edeceğiz.  Önce cemaat ne demek biraz ona bakalım. “Toplamak, bir araya getirmek” anlamındaki cem‘ mastarından türeyen Arapça bir isim olup sözlükte “insan topluluğu” manasına gelir. Fıkıh terimi olarak namazı imamla birlikte kılan topluluğu ifade etmek için kullanılır.

İslâm dininde cemaat halinde ibadet teşvik edilmiş, hatta bazı ibadetler için cemaat şart koşulmuştur. Her gün kılınan beş vakit namaz, haftada bir kılınan cuma namazı, bayram namazları cemaatle eda edilen belli başlı ibadetlerdir. Cemaatle namaz, Müslümanlar arasında mevcut manevî bağın en önemli tezahürlerinden biridir. Namazların cemaatle kılınmasının hikmeti, Müslümanların birbirleriyle görüşüp hallerinden haberdar olmalarını, bilgi alışverişinde bulunmalarını, aralarında disiplin, sevgi ve düzenin yerleşmesini ve ibadetlerini severek yapmalarını sağlama amacına yönelik olmalıdır. Hz. Peygamber’in hayatı boyunca cemaate namaz kıldırması, hastalandığında da cemaate katılarak Ebû Bekir’in arkasında kılması, konunun İslâm’daki yerini göstermesi bakımından önemlidir.”

Yukarıda kelime anlamı ve İslâm literatüründeki anlamlarından da anlaşılacağı üzere cemaat bizim anladığımız gibi değil yani bir topluluğun bir kişi etrafında toplanması ona itaat etmesi veya biat etmesi değil. Cemaat aslında aynı dinin müntesiplerinin bir araya gelmesi toplanması fikir alışverişinde bulunması kaynaşması vesaire bu manaya geldiği açıktır. Hz. Peygamber (s.a.v) de bunu pratik olarak uygulamış bizlere bu konuda da örneklik teşkil ediyor.

Öncelikli olarak gelin bizde cemaat konusu nasıl anlaşılıyor biraz buraya bakalım! 21. yüzyıl Türkiye’sinde hemen hemen her insana “cemaat nedir” diye sorulduğunda bir hocaya tâbi olmak olduğunu anlıyorlar. Bu toplumda yaygın bir kanaat fakat yanlış bir kanaat. Yukarda da açıkladığımız gibi cemaat bir kişiye, bir meşrebe verilen isim olmamalı aksine tüm Müslümanların kuşatan ortak bir anlayışı ifade etmelidir. Hz Peygamber’in etrafında toplanan insanlara bugün ne diyoruz, ashâb, yani “arkadaş”lar. Hz. Peygamberin öğretisinde cemaat, sadece namaz için kullanılan bir kavarmdı. Yani arkadaşların/ashâbın beraber namaz kılmasına cemaat deniliyordu. Eğer onun öğretisinde cemaat bizdeki gibi anlaşılıyor olsaydı, aynı rütüelleri yapan, birbirinin kopyası topluluk olurdu, ama değil. Çevremizde adı cemaat olan o kadar çok yapı var ki irili-ufaklı, bunların hepsi bir cemaat olduğunu söylüyor. Ne ilginçtir ki hiç biri diğerini kendi cemaatinden görmüyor, aksine kendisine rakip olarak görüyor. Aslında bu irili-ufaklı yapılar tek bir cemaatin saflarından ibaret olması gerekiyorken maalesef günümüzde her yapı bir cemaat olmuş, kendinden olmayanı ötekileştiriyor hatta dinin dışına atabiliyor. Her cemaatin farklı uygulamaları, farklı düşünce yapıları var. Nasıl olacak? Aynı kitabı okuyan ve aynı Peygamberin hayatına ve sünnetine tâbi olan bu yapılar nasıl oluyor da hepsi birbirinden farklı oluyor. Genelde İslâm tarihi ve yakın tarih incelendiğinde karşımıza çıkan sonuç şu oluyor: Bir düşünce veya bir toplum için yapılan yorum veya pratik uygulama, sonraki dönemde din haline geliyor. Kitap ve sünnet bir tarafa itiliyor, o düşünce veya uygulama ilk sıraya konuluyor. Kitaptan ve sünnetten bu görüşe delil aranıyor. Aslında yapılması gereken bu yorumların kitap ve sünnet ekseninde değerlendirilip o döneme ait bir uygulama veya düşünce olduğu anlaşılmalıdır. Yani yorumla, kitap ve sünnet yer değiştirince, işte maalesef şu an geldiğimiz nokta tamda burasıdır. Geçmiş ulamamız bu yorumları gerçekten iyi bir niyetle yapmıştır ve toplumların sorunlarına çözümler geliştirmişlerdir, Allah onlardan razı olsun. Maalesef günümüzde bu çözümlemeler dinin yerini almaya başlamış. Artık her cemaatin bir dini, bir tabusu ve kutsal liderleri oluşmaya başlamıştır. Cemaat bir toplum veya topluluklar iken, aynı inanıcın etrafında toplanan insanlar tek bir cemaat iken, günümüzde her liderin arkasında veya yanında toplanan insanlar bir cemaat olmuş durumdadır. Şunu kaçırmayalım; cemaat de bütün insanlar eşittir, kimse kimseden üstün değildir, tek fark namazda önde durması, imamlık yapmasıdır. Bu durumda da o topluluk içindeki en takvalı olanı öne geçirmek gerekmektedir. Bu durum namazdan sonra bitiyor, o, yapıdaki herkes gibi bir birey oluyor, bir kutsallığı veya ona tanınmış özel bir konum, makam söz konusu değildir. Maalesef bizim toplumumuzda insanımız bu namaz kıldıran insanı kutsuyor, dokunulmazlık veriyor, artık o topluluğun neye inanması neyi reddetmesi gerektiğine o lider dedikleri kişi karar veriyor. Bunun en belirgin örneği o liderin müntesiplerine kimle görüşüp görüşmeyeceğini, kimin sohbetlerine katılıp katılmayacağını, kimin kitabını okuyup kiminkini de okumayacağını koyduğu kuralları belirliyor ve herkesin koyduğu kurallara uygulamasını zorunlu hale getiriyor. İşte bu durumda bu liderlerin çevresindekilerin neye doğru neye yanlış demelerini sağlamaya yönelik bir yönlendirmesi değil midir? Oysa İslâm da bunun tek kaynağı vahiy veya peygamberin sünneti ve örnekliği olması gerekiyordu.

Size konuyu somutlaştırma adına birkaç örnek vermiş olayım: Bir vatandaş olarak gittiğiniz (a) cemaatinde ki uygulamalar ile (b) cemaatindeki uygulamalar birbirinden farklı mı yoksa hepsi aynı mı?  Veya (a) cemaatindeki uygulamalar lider değişince farklılaşıyor mu yoksa aynı mı kalıyor? Veya gittiğiniz (a) cemaati (b) cemaatini nasıl tanımlıyor, dinin içinde mi yoksa dinin dışında mı görüyor? Peki dinin tek kaynağı kitap ve onun öğreticisi Hz. Peygamber ise nasıl farklı cemaatler veya diğer adıyla dinler oluşuyor? Evet, maalesef artık toplumda cemaatler birer din haline gelmiş, bilerek veya bilmeyerek yeni yeni dinler oluşmaya başlamıştır. Dikkat edin, hepsi aynı cemaatin safları olmaları gerekiyorken, hepsi birer müstakil din haline gelim durumdadır. Kanaatimce bunların en temel sebebi çıkar ve menfaatlerdir.

Biz hiç düşünmüyoruz veya önümüzdeki kitaptan haberimiz yokmuş gibi davranıyoruz. Oysa hepimiz aynı kitaba tâbiyiz, aynı kitaptan hesaba çekileceğiz. (a) Cemaatinin hocasının olduğunu ve Arapçasının iyi olduğunu halde (b) cemaatinin yaptığı davet çalışmalarına katkıda bulunmak için davet edildiğinde insanlara Kur’an okumayı vb. hususları öğretmek için gitmiyor, kendi cemaatinin çalışması olmadığı için. Bunu, dinin ve kitabın neresiyle izah edeceğiz? Bizim cemaat dediğimiz yapılar, biraz takım tutma gibi olmuş durumdadır. “Benim takımım, senin takımın yok kardeşim, cemaat kimsenin takımın değildir eğer bir takımdan bahsedeceksek oda olsa olsa Allah’ın takımı olur. Benzetme uygun olmadı farkındayım ama başka türlü açıklamak zor bu durumu, anlaşılsın diye bu benzetmeyi yapmış oldum. Haydi, varın benzemiyor deyin! Cemaatine tövbe istiğfar telkin eden liderler sanki kendisi bundan müstağni gibi davranıyorlar! Cemaatine peygamberi ve ashabını örnek gösterenler, kendilerinin peygamberin varisleri olduğunu nedense unutuyorlar! Cemaatine peygamberleri örnek gösterenler aslında o Peygamberlere; anlattığı kişiler değil kendilerinin benzemesi gerektiğini maalesef unutuyorlar! Bu dünyada cemaatini çoğaltma, sayılarını artırmak için çabaladıkları kadar ahireti kazanmak için çabalamıyorlar.

Gelelim Hz. Peygamber tarafında cemaat algısına ve pratik uygulamasına! Onun cemaatinde hiç kutsal lider yoktu, her bireyin değerli olduğu, her ferdin aynı statüde olduğu bir cemaat vardı. Köle ile yöneticinin statüsü aynıydı. “Ebu Leheb gibiler gelip Muhammed’e (s.a.v.) “Biz Müslüman olursak bize ne var?” dediğinde; “Bilal’e ne varsa sizede o var” cevabını alıyorlardı. Veda Hutbesinde her Müslümanı eşit olduğunu tüm insanlığa haykıran o muhteşem sözleri hatırlayın; “Acemin Araba, Arab’ın Aceme üstünlüğü yoktur. Üstünlük ancak takvadadır.” Takva nedir derseniz, onu da Allah Resûlü bakın nasıl ifade ediyor: “Takvalı kişi, içinizde Allah’tan en çok korkan kimsedir” diyor. Cemaatlerde Allah’tan en çok korkan lider midir dersiniz? Görüldüğü üzere burada bir kişinin veya makamın üstünlüğünden bahsedilmiyor. Onun cemaatinde her insan eşitti. Kendi hizmetinde olan kişi bile: “Bana hiç kızmadı, yanlış yaptığımda düzeltti ama hiç kızmadı” diyordu. Onun cemaatinde bir çocuğun bile değeri vardı, kuşu ölen çocuğa başsağlığı için giden bir liderdi o. Onun cemaatinde bir âmâ/kör kişi bile değerliydi, hem de bugünkü tabirle ülke yöneticilerinden bile çok daha fazla değerliydi. Onun cemaatinde hata yapanlar da vardı. Onun ilkesi, yanlış yapanı silmek değil aksine yaptığının yanlış olduğunu göstermek, onu yeniden cemaate kazandırmak oluyordu. Onun cemaatinde münafıklar vardı, onları tanıdığı halde ıslah etmeye gayret etti. Onun cemaatine önceden Müslümanlarla savaşmış, hatta yakınlarını şehit etmiş ve sonrada tövbe edip bu cemaate katılan sayısız insan vardı. Hz. Hamza’yı şehit eden vahşi ve Uhud savaşında Müslümanların mağlup olmasında en büyük payı olan Halid bin Velid bunlara örnek verilebilir. Onun cemaat öğretisinde Tebük seferini hatırlayın, Ka’b bin Mâlikler vardı! Onun bu cemaat bireylerine yaptığı muameleyi hatırlayın, Allah onun örnekliğiyle bir yapı inşa ediyordu. Bu cemaat dediğiniz Rahmânî bir yapı ve peygamber bile olsanız, yaptıklarınız Allah’ın onayından geçiyordu. Onun cemaatinde suç işleyenler vardı, günaha düşenler vardı, onun bu cemaat bireylerine muamelesi ise bir örneklik teşkil ediyordu. Çünkü onun yaptıkları vahyin süzgecinden geçiyor, yanlış varsa Allah Azze ve Celle tarafından düzeltiliyordu. Onun cemaatinde, kendi eşine bile iftira atanlar vardı. Onun tavrında eşi bile olsa kimseye savaş açılmıyordu, Allah dinin öğreticisine yol gösteriyordu. Onun yaptıkları ondan sonraki çağlara ve insanlığa bir örneklik olarak kalacaktı. Bu yazdıklarımıza ekleyeceğimiz çok konu var ama konu anlaşılmıştır deyip kısa kesiyorum.

Gelelim günümüze: Maalesef günümüzde cemaat liderleri birer padişah konumunda, oysa Allah Resûlü onlar için örnek idi. Neden padişah dediğimi biraz açayım: Şöyle ki cemaate kim girer kim kovulur, karar kimde dersiniz? Her akıl sahibi olanlar “cemaat liderinde” derki hakikatte budur. Peki, Allah Resûlünde neden böyle değildi? Onun cemaatine kelimeyi şahadet getiren herkes giriyor ve ben onun bir kimseyi cemaatten kovduğunu okumadım. Bizde ise lider, hoşuna gitmeyenleri, yaptıkları ve cemaate sağladığı katkı ne olursa olsun gözünün yaşına bakmaz kovar, hiçbir akıl sahibi çıkıp da: “Sen kimsin?” deme cesaretini göstermez. Allah’ın cemaatinden birini ancak Allah kovar ve Allah bu yetkiyi peygamberine dahi vermemiştir. İşte bu yüzden padişah diyorum, çünkü bunu ancak padişahlar yapar. Allah’ın dininin padişahı var mıdır onu varın siz araştırın? Daha öncede bir yazımda bahsetmiştim, cemaat dediğimiz yapı veya oluşum Allah’ın ve onun resulünün yapısı mıdır yoksa kişilerin şahısların yapısı mıdır? Eğer cemaat dediğimiz yapı Allah’ın yapısıysa o zaman Allah’ın kuralları geçerli olur o yapıya kim dâhil olur, kim olmaz onun kararı Allah’a ait olması gerekir. Güncel tabiriyle cemaate giren veya çıkarılacak olanın kararı Allah’ın kitabı ve onun resulünün pratik sünneti karar vermek zorunda olmalı. Onun dışında yapılanlar yani Kur’an ve sünnet dışında yapılanlar din olmaz sadece kişinin yorumu olur ki bu din değil. Bir şeyin din olması için olmazsa olmazı Kur’an’a ve sünnete uygun olması gerekir. Peki, günümüzde bu nasıl oluyor derseniz işte burası içinden çıkılmaz bir kuyudur. Çünkü cemaat günümüzde şahısların üzerine kurulu yapıların ve buralara ne olacağına da şahıslar karar veriyor haklarını yemeyelim yaptıklarına da kitaptan ve sünnetten bir delil buluyorlar. Konunun özeti şudur; Allah ve resulünün cemaat anlayışından saltanata evrilen bir durum arz ediyor bizim cemaatlerimiz. Oysa Allah’ın ve resulünün örnekliğiyle biz mü’minlere pratikte uygulayarak gösterdiği yol ve yöntemi merkeze koymak zorundayız. Müslüman bir birey istediği safta namaza durmalı. Çünkü her yapı büyük İslâm cemaatinin bir safı olmalı, bireyler istedikleri saflarda olmalılar, safı değişen cemaatten kovulmamalı. Unutmayalım din Allah Azze ve Celle’nindir. Tutulan saflar arasında değişimler olsa da herhangi bir saftan çıkarak başka bir safa dahil olmanız sizi dinden çıkarmaz bu durum sadece sizin tercih ettiğiniz safı gösterir. Her yapı Allah ve onun Resulünün yolunu takip ettiğini iddia ediyor. Bu iddialarında samimiyseler kendilerinde olan imkânları her yapıya ve her Müslümanın istifadesine açmak durumundadırlar. Ellerindeki imkânları sadece kendi cemaatlerinin imkânı olarak görmemeliler, ufak bir zümreye hapsetmemeliler, bu şekilde hareket etmelerinin ilâhî cezaya kendilerini müstahak kılacağını unutmamalılar.

Gelin şu sözleri sloganlaştıralım: Cemaatlerin saltanatından Allah ve resulünün örnek cemaatine hicret edelim” diyelim. Gelin: “İmkânlar benim ve cemaatimin değil tüm Müslümanlarındır diyelim. Gelin Müslümanların içini kemiren, lider kibrinden, şahsî ikbal beklentilerinden, Allah ve Resulünün örnekliğine hicret edelim. Gelin cemaatlerde Allah ve resulünün örnekliğini tahsis edelim! Önümüzde duran, içimizdeki en takvalı olanımız olsun varsın sıradan bir vatandaş olsun. Gelin kendi cemaat bağnazlığımızdan, Allah’ın cemaatinin bağnazlığına koşalım. Gelin kendi liderini kutsayan bireylerden, Allah’ı kutsayan anlayışı hâkim kılalım. Gelin cemaatimize ve vakfımıza, derneğimize bir yabancı geldiğinde buranın lideri kim dedirtelim tıpkı Allah resulünün Medine’sinde olduğu gibi. Gelin benim cemaatim, benim ikbalim, benim yapım, az olsun benim olsun demeyelim, çok olsun, az olsun bütün Müslümanların olsun anlayışına koşalım. Gelin yarın Allah ve O’nun Resulünün huzuruna gittiğimizde yüzümüz ak, başımız dik olarak durabilelim. Ey Allah’ın Resulü biz senin öğrettiğin gibi yaptık diyebilecek güzel örneklikler koyalım insanlığın önüne. Gelin bizi gören her birey her fert gördüğünde işte Allah’ın Resulüne ne kadar çok benziyor dedirtelim.

Bu yazdıklarımız imkânsız değil, eğer imkânsız olsaydı Allah peygamberine yaptırmazdı. O bizim örneğimiz, istesek bizde çok rahat yapabiliriz, ama istemiyoruz. Korkularımız var, elde ettiğimiz imkânlar, etrafımıza doluşan topluluklar ve en önemlisi de karizmamız var, elimizden gitmesinden korktuğumuz. Unutmayın ki yarın Allah’ın huzurunda bu saydıklarımız, bizim cennet nimetlerine ulaşmamamıza mal olacak, hesabını veremeyeceğimiz veballer ve hesaplar olarak çıkacak karşımıza.

Size tasfiyem: Hz. Peygamber’e bakın, Allah’ın en çok değer verdiği kimseydi, onun hiç böyle bir derdi olmadı. İsteseydi Allah onu yeryüzünün en zengini veya en itibarlı insanı yapardı ama ne o istedi nede rabbi bunu Murad etti. O gün için sıradan biriydi, yeri geldi aç kaldı, yeri geldi parasız kaldı, amma Rabbine güvendi, insanlığa bunu öğretti, işte cemaat nedir, birey nedir, cennet nasıl kazanılır, işte yaşayarak bizlere örnek oldu. Günümüzde ona benzeyen insan yok. Bu soruyu kime sorsanız “yok” der. İşte bizlere, bu zamanın Müslümanlarına ona benzeyen insanlar yetiştirmek düşüyor. Kurslarımız, okullarımız, kendi cemaatimize değil Allah ve onun resulüne insan yetiştirmeli. Yıkıp tahrip ettiğimiz her şeyi aslî konumuna geri koymak zorundayız yoksa hesap çok şiddetli olacak. Bu hesabın altından ne siz liderler, nede etrafınızda toplanan taassupçular kalkamayacak. Tüm Müslümanlara çağrımız: Gelin cenneti bu dünyada kazanın, varsın bu dünyada saltanatımız olmasın. Rabbimizin rızasını kazanarak ebedi hayatta saltanat sürelim. Önümüzde iki seçenek var ya ateş çukuru veya hiçbir aklın bile düşünemeyeceği ebedi olan nimet yurdu. Rabbim bizleri o nimet yurdunda toplasın.

Kur’an’a vakıf, onu okuyanın hemen ilk fark edeceği konu, peygamberler ve onların mücadelesi olacaktır. Hemen her gelen resûl, geldiği zalim ve tağutî düzenlerde, Allah’tan gayrı nice rableri olan insanlığı Allah’a davet etmiştir. İnsanlığın içerisinde teker teker insanları İslam’a davet etmişlerdir. Hiçbir peygamberin yanında Allah’a iman etmiş günahkâr bile olsalar hiçbir Müslümanı kovmadıklarını hatta tavır koyup ötekileştirmediklerini göreceksiniz.

Peki, bugün kendini peygamber varisi olarak gören cemaat liderleri, kanaat önderleri hangi hakla peygamberin bile kendinde görmediği cesareti kendilerinde görüp Müslümanları ötekileştiriyor, yetmiyor tavır koyuyor. Yetmiyor yeri geldiğinde dinden bile aforoz ediyorlar. Onlara peygambere verilmeyen yetkiler mi verildi de bunları biz mi bilmiyoruz! Yok, öyle bir yetki söz konusu değilse o zaman Müslümanların önünde duran liderlerden peygamber sünnetlerini öncelikle kendi üzerlerinde uygulamalarını istiyoruz. Bunu istemek için önce Kur’an’ı ve peygamberleri iyi tanımalıyız ki önümüzde duran liderlerden bunları isteyebilelim. Yani iş dönüp dolaşıp yine bize dönüyor, biz bileceğiz ki kimse bizi Allah’la aldatmasın. Çok önemsediğim, altını kalın çizgiyle çizdiğim şu ki; Allah, peygamberini görevlendiriyor, yanlış yaptığında ise düzeltiyordu. Peki, Peygamber neden yanlarındaki münafığı, günahkârı, kovmuyor, neden ötekileştirmiyordu? İşte önümüzde, kendilerine lider dediklerimiz bunları yapıyor mu yapmıyor mu, buraları iyi okumalıyız. Unutma eğer sen lidersen, yapman gereken kuşatıcı olman ve merhamet gömleğini giymen, varsa yanlışların düzeltmeye çabalamandır. Hz. Peygamberin örnekliğinde kendi hatalarını görmemezlikten gerek hatayı başkalarında aramak yoktur.

 Allah bizlere kendisine hakkıyla kul olmayı nasip etsin.